آرایه ایهام

ایهام چیست:

آرایه ایهام چیست؟ «ایهام»، مصدر باب اِفعال از «وَهم» به معنی به گمان انداختن و «توریه» مصدر باب تفعیل و به معنی پوشیدن و پنهان کردن است.

به ارایه ایهام، تَخییل و توهیم و توریه هم گفته شده و بدین طریق است که شاعر و نویسنده در نظم و نثر، واژه ­ای بیاورد که دارای دو معنی باشد؛ یکی معنی نزدیک به ذهن شنونده و دیگری معنی دور و شنونده در آغاز به معنی نزدیک توجه کند، سپس به معنی دور آن پی ببرد. لفظی که به صورت ایهام به کار می­ رود، باید طوری باشد که به هر دو معنیِ نزدیک و دور آن، قابل توجیه باشد؛ ولی معنی هنری یا دور آن، که مورد نظر گوینده است، بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

***

برای دیدن سایر آرایه های ادبی میتوانید از صفحه آرایه ها و صنایع ادبی بازدید کنید.

***

***

مثال برای آرایه ایهام:

در بیت زیر آرایه ایهام وجود دارد به این صورت که کلمۀ «گور» دو معنی دارد، یکی نزدیک که همان گورخر باشد و دیگری قبر یا آرامگاه که معنی دور این واژه است:

کمند صید بهرامی بیفکن جام مِی بردار

که من پیمودم این صحرا، نه بهرام است و نه گورش (حافظ)

***

در مصراع دوم بیت زیر، واژۀ «عهد» دارای آرایه ایهام است و دو معنی را به یاد می ­آورد؛ یکی­«عهد و پیمان» که در این صورت، معنی جمله، می­شود: در این عهد و پیمان ما وفای به عهد وجود ندارد؛ معنی دیگر، «دوره و زمان» است که اگر این معنی را در نظر بگیریم، معنی جمله، چنین است: در این روزگار وفا وجود ندارد.

دی می­شد و گفتم صنما عهد به جای آر

گفتا غلطی خواجه، در این عهد وفا نیست (حافظ)

***

در مصراع دوم بیت زیر، «پیر» و «جوان» هر دو ایهام دارند، چراکه هم به صورت صفت خوانده می­ شوند و هم به صورت مُضافٌ اِلَیه:

جوانا، سر مپیچ از رأی پیران

که رأی پیر از بخت جوان به (حافظ)

***

واژۀ «دوش» در مصراع دوم بیت زیر، ایهام دارد؛ یکی در معنی دیشب (یا دیروز) و دیگری به معنی کتف و سرشانه است:

آن آب که دوش تا سحر بود

امشب بگذشت خواهد از دوش (سعدی)

***

واژۀ «بوی» در مصراع اول بیت زیر، ایهام دارد؛ یکی در معنی بو (بوی خوش) و دیگری به معنی امید و آرزوی است:

گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد

گفتا: اگر بدانی هم اوت رهبر آید (حافظ)

***

واژۀ «رود» در مصراع اول بیت زیر، ایهام دارد؛ یکی در معنی رودخانه و دیگری به معنی آلت و ابزاری در موسیقی است:

کیست حافظ تا ننوشد باده بی آواز رود

عاشق مسکین چرا چندین تجمل بایدش؟ (حافظ )

***

آرایه ایهام تناسب با مثال:

ایهام تناسب آن است که واژه های جمله در آن معنی­ که مراد گوینده است، با یکدیگر متناسب نباشد، اما در معنی دیگر تناسب داشته باشد. مانند:

چو شاخ برهنه برآریم دست         که بی­ برگ از این بیش نتوان نشست (بوستان سعدی)

در بیت بالا، در واژۀ «برگ» ایهام است. یکی به معنی توشه و دارایی و معنای دیگر، برگِ درخت است و با «شاخ» که شاخۀ درخت است، تناسب دارد.

***

واژۀ «اسفند» در بیت زیر، ایهام دارد. یکی به معنی گیاه اسفند که برای دفع چشم زخم بر آتش می­ ریزند و بوی خوش دارد، دیگر به معنی اسفندماه است و در این معنی با واژۀ «اردیبهشت» تناسب دارد.

«چه اسفندها دود کردیم

برای تو،

ای روز اردیبهشتی» (قیصر امین پور)

***

آرایه ایهام تضاد با مثال:

ایهام تضاد آن است که واژه ­ای که ایهام دارد، در یکی از معانی خود، با واژۀ دیگری در شعر، تضاد داشته باشد.

به عنوان مثال، در مصراع اول بیت زیر، واژۀ «غریب» دو معنی دارد؛ یکی نقطۀ مقابل آشنا و دیگر به معنی عجیب و دور از ذهن، که در معنای اول خود با واژۀ آشنا ایهام تضاد دارد. واژۀ «خویش» در مصراع دوم نیز دو معنی دارد؛ یکی به معنی خود و دیگری نقطۀ مقابل بیگانه و بین این دو واژه نیز، ایهام تضاد وجود دارد:

آشنایی نه غریب است که دلسوز من است

چون من از خویش برفتم، دل بیگانه بسوخت (حافظ)

***