قالب قطعه
قطعه چیست؟
قطعه عبارت است از دو بیت یا سه بیت یا چهار بیت، تا ده و بیست بیت و یا بیشتر که دارای یک وزن و هم قافیه باشند و مصراع اول، قافیه نداشته باشد، گاهی هم ممکن است قافیه دار باشد. به عبارت دیگر، قطعه شعری است با ابیات هموزن که قافیۀ آن فقط در مصراع های زوج می آید.
موضوع قالب شعری قطعه چیست؟
قطعه شعری است که راجع به یک موضوع اخلاقی و حکایت شیرین یا مدح و هجو و تهنیت و تعزیت و امثال آن باشد. کلمۀ قطعه به معنی یک پاره از هر چیزی است و چون این نوع شعر شبیه پاره ای از ابیات وسط قصیده است، آن را قطعه می نامند.
***
برای دیدن و مطالعه ی سایر قالب های شعر فارسی به صفحه قالب های شعر پارسی مراجعه کنید.
***
آدلی وب ارائه دهنده‌ی خدمات دیجیتال مارکتینگ: سئو، طراحی سایت، آموزش، مشاوره و شبکه های اجتماعی
***
ویژگی‌های قالب شعری قطعه:
بنابر آنچه گفته شد، قطعه به شعری گویند که دارای ویژگی های زیر باشد:
- از نظر قافیه: گاهی قطعه از نظر قافیه، کاملاً شبیه به قصیده و غزل است، یعنی وقتی که مَطلع مُصَرَّع دارد، تشخیص آن از قصیده و غزل مشکل می شود.
- از لحاظ مضمون و محتوا: گاهی مضمون و محتوای قطعه با قصیده و غزل یکسان است. اینجا نیز تشخیص آن از قصیده و غزل مشکل است.
- از نظر شمارۀ بیتها: بعضی وقتها، تعداد بیت های قطعه، با تعداد بیت های قصیده و غزل برابر است. در این مورد، اگر شباهت های ذکر شدۀ قبلی را هم داشته باشد، به قصیده و غزل شبیه است.
***
تفاوت قالب شعر قطعه با قالب قصیده و غزل:
- از نظر قافیه: در تعریف قطعه گفته شد که هم قافیه بودن مصراع اول با آخر ابیات، شرط لازم و ضروری نیست، بلکه اختیاری است. بنابراین در اکثر موارد، به آسانی می توان اختلاف قطعه را با قصیده و غزل تشخیص داد؛ زیرا بیش از هشتاد درصد قطعه ها، مَطلع غیر مُصَرَّع دارند.
- از نظر محتوا و مضمون: در قطعه بیشتر مضمامین اخلاقی، اجتماعی، انتقادی و سیاسی به چشم می خورد، در صورتی که در قصیده، اغلب مضمامین وصفی، مدحی و رثایی و در غزل، اکثر مفاهیم عشق و عاشقی دیده می شود.
- از نظر شیوۀ بیان: برای بیان مفاهیم قطعه، بیشتر از حکایت و تمثیل و محاوره استفاده می شود، اما تقریباً هیچ گاه برای بیان مفاهیم قصیده و غزل، از این گونه قالبها بهره گیری نمی شود.
***
کهن ترین قطعه‌‌ی ادبیات فارسی:
قدیمیترین پارسی گوی دَری را می توان محمد بن وصیف سَگزی(سیستانی) دانست. وی در قرن سوم هجری، معاصر با یعقوب لیث و امیر اسماعیل سامانی می زیسته، نخستین شعر وی قصیده ای است در مدح یعقوب لیث که در اواسط قرن سوم، از عربی به فارسی برگردانیده است. از همین شاعر، دو قطعه نیز نقل شده است. قطعه ای که در سال ۲۸۷ هجری برای عمرو لیث، برادر یعقوب لیث، بعد از گرفتاری او به دست امیر اسماعیل سامانی سروده شد و کهنترین قطعۀ فارسی دری است:
کوشش بنده سبب از بخشش است
کار قضا بود و تو را عیب نیست
بود و نبود از صفت ایزد است
بندۀ درماندۀ بیچاره کیست؟
اول مخلوق چه باشد؟ زوال
کار جهان اول و آخر، یکیست
قول خداوند بخوان، فَاستَقِم[۱]
معتقدی شو و بر آن بر بایست
***
از دیگر شاعرانی که می توان او را جزء قدیمترین شاعران قطعهسرا برشمرد، «حنظلۀ بادغیسی» است. از این شاعر، تنها یک قطعه نقل شده که به وسیلۀ همین یک قطعۀ فصیح و پرمغز، شهرت یافته است:
مهتری گر به کام شیر در است
شو خطر کن ز کام شیر بجوی
یا بزرگی و عزّ و نعمت و جاه
یا چو مردانت مرگ رویاروی
***
شاعران قطعه سرای فارسی:
از شاعران قطعه سرای فارسی در قرن چهارم، می توان ابوسلیک گرگانی، رودکی سمرقندی، شهید بلخی، ابوشکور بلخی، دقیقی توسی و کسایی مَروزی را نام برد. در قرن پنچم و ششم، ناصرخسرو، سنایی، انوری و خاقانی، در قرن هفتم، سعدی، در قرن هشتم، ابن یَمین فَریومدی و در دورۀ معاصر، شاعرانی همچون پروین اعتصامی، ایرج میرزا و ملک الشعرای بهار، بیشتر از دیگران درخشیدند و در شمار بزرگترین قطعه سرایان قرار گرفته اند.
***
مثال هایی از قالب قطعه:
-قطعه از رودکی:
زمانه پندی آزادوار داد مرا
زمانه، چون نگری، سربه سر همه پندست
به روز نیکِ کسان، گفت: تا تو غم نخوری
بَسا کَسا که به روز تو آرزومندست
زمانه گفت مرا: خشم خویش دار نگاه
کرا زبان نه به بندست پای دربندست
***
-قطعه از انوری:
آلودهٔ منت کسان کم شو
تا یک شبه در وثاق تو نانست
راضی نشود به هیچ بد نفسی
هر نفس که از نفوس انسانست
ای نفس به رستهٔ قناعت شو
کانجا همه چیز نیک ارزانست
تا بتوانی حذر کن از منت
کاین منت خلق کاهش جانست
زین سود چه سود اگر شود افزون
در مایهٔ نفس نقص نقصانست
در عالم تن چه می‌کنی هستی
چون مرجع تو به عالم جانست
شک نیست که هرکه چیزکی دارد
وانرا بدهد طریق احسانست
لیکن چو کسی بود که نستاند
احسان آنست و سخت آسانست
چندان که مروتست در دادن
در ناستدن هزار چندانست
***
شعر قطعه از سعدی:
شبی خواهم که پنهانت بگویم
نهان از آشنایان و غریبان
چنان در خود کشم چوگان زلفت
کزو غافل بود گویِ گریبان
ولیکن هر گناهی را جزاییست
گناه عشق را جورِ رقیبان
***
-شعر در قالب قطعه از پروین اعتصامی:
روزی گذشت پادشهی از گذرگهی
فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست
پرسید زان میانه یکی کودک یتیم
کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست؟
آن یک جواب داد چه دانیم ما که چیست
پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست
نزدیک رفت پیرزنی کوژپشت و گفت
این اشک دیدهٔ من و خون دل شماست
ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است
این گرگ سالهاست که با گله آشناست
آن پارسا که دِه خَرَد و مُلک، رهزن است
آن پادشا که مال رعیت خورَد، گداست
بر قطرهٔ سِرِشک یتیمان نظاره کن
تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست
پروین، به کجروان سخن از راستی چه سود
کو آنچنان کسی که نرنجد ز حرف راست؟
***
[۱] – فَاستَقِم کَما اُمِرتَ وَ مَن تابَ مَعَک وَ لاتَطغَوا ۚ إِنَّهُ بِما تَعمَلونَ بَصیرٌ (پس همان‌گونه که فرمان یافته‌ای، استقامت کن و همچنین کسانی که با تو به سوی خدا آمده‌اند (باید استقامت کنند)! و طغیان نکنید، که خداوند آنچه را انجام می‌دهید، می‌بیند) سورۀ هود، آیۀ ۱۱۲.
***
اگر نظر و یا سوالی درباره‌ی قطعه دارید، لطفا در بخش نظرات مطرح کنید تا پاسخگوی شما باشیم.
سلام وقت بخیر
نوشته ی خیلی خوبی بود، به خوبی قالب شعری قطعه را توضیح دادید و مثال های کاربردی اراعه دادید
سلام دوست عزیز تشکر از لطف شما
سلام وقت بخیر
به خوبی قالب قطعه را توضیح دادید
سپاس از ادب آباد.
توضیحات قالب قطعه عالی بود.
خیلی کامل و خوب توضیح دادید ممنون از سایت ادب آباد برای مقاله های خوبی که درباره ی قالب های ادبی مینویسید
درود سپاس از شما
بسیار عالی توضیح دادید، سوال من درباره ی قطعه چیست بود که به خوبی متوجه شدم
سلام تشکر از شما
سلام بسیار عالی و کامل بود تشکر
سلام تشکر از شما
سلام ببخشید خود قطعه چه قالبی است؟
درود دوست عزیز، قطعه یکی از قالب های شعر فارسی است
ممنون از شما قطعه را به خوبی توضیح دادید
سلام.من دنبال لیستی از شاعرای سراینده قطعه بودم خیلی ممنون که اسامیشون رو آوردین.
درود بر شما. مقایسه ها خیلی جالب بود.خسته نباشید.💚💚
سلام مطلب خیلی کامل و خوبی درباره ی قطعه نوشتید ممنون
درود دوست گرامی
سپاس فراوان
سلام، ممنون از زحمتهای شما، توضیحات قطعه خیلی کامل بود. خسته نباشید به ادب اباد.🎄🎄
سلام وقت بخیر-قالب شعر لطف یفرما
گرچه شاطر بود خروس به جنگ
چه زند پیش نای رویین چنگ
گربه شیر است در گرفتن موش
لیک موش است در مصاف پلنگ
عالیییییی ممنون که اینقدر دقیق فرستادید
عالیییییی
عالی بود خیلی سپاسگزارم