آرایه استعاره و انواع آن، بهمراه چندین مثال

استعاره چیست

تعریف استعاره : هرگاه علاقۀ بین معنای مجازی و معنای حقیقی واژه مشابهت باشد، مجاز را آرایه استعاره گویند. مانند لفظ «شیر» به معنی مرد شجاع و چنانچه علاقه غیر از مشابهت باشد آن را مجاز مُرسَل گویند. به عبارت دیگر، «آرایه استعاره، در حقیقت نوعی مجاز است، ولی شرط آن، وجود علاقۀ مشابهت است بین معنی حقیقی و معنی مجازی. بدین ترتیب، استعاره از طرفی مجاز و از طرفی تشبیه است؛ مجازی که علاقۀ آن مشابهت باشد و تشبیهی که یکی از طرفین تشبیه را حذف کنند.

دانستیم که آرایه استعاره مبنی بر تشبیه است. حال، هرگاه مشبه را ترک کنند و مشبهٌ­ بِه را در کلام آورند، استعاره را مُصَرَّحِه یا تَصریحیه گویند و هرگاه مشبهٌ ­بِه را ترک کنند و مشبه را ذکر کنند، آن را استعارۀ مکینه یا استعارۀ با کنایه نامند.

***

برای دیدن سایر آرایه های ادبی میتوانید از صفحه آرایه ها و صنایع ادبی بازدید کنید.

***

***

ارکان آرایه استعاره:

۱- مُستعار و آن لفظ مشبهٌ­ بِه است.

۲- مُستعارٌ مِنه و آن معنی مشبه­ٌ به است.

۳- مُستعارٌ لَه و آن معنی مشبه است.

«مُستعارٌمِنه» و «مُستعارٌلَه» را طرفین استعاره می ­نامند و صفت مشترک بین طرفین را که در تشبیه وجه شبه گویند، در اینجا «جامع» گویند. مثلاً، در مثال «شیری دیدم که تیر می­ انداخت» معنی موضوعٌ ­لَه(اصلی) لفظ شیر که حیوان درنده باشد، مستعارٌ منه است و معنی­ ای که در آن استفاده شده که مرد شجاع باشد، مستعارٌ لَه و لفظ شیر، مستعار و صفت شجاعت، جامع خواهد بود.

انواع استعاره با مثال برای استعاره

در ادامه به توضیح انواع استعاره بهمراه چندین مثال برای هرکدام میپردازیم.

استعاره مصرحه چیست

در آغاز بحث، گفتیم که آرایه استعاره، تشبیهی است که اگر مشبه را حذف کنند و مشبه­ٌ به را ذکر کنند، آن را استعارۀ مُصرحه گویند. بنابراین، می ­توان گفت: استعارۀ  مصرحه، تشبیهی است که از ارکان آن، فقط مشبه­ٌ به را ذکر نموده و باقی را حذف کرده­ اند. اکنون، برای روشنتر شدن این سخن، به شرح چند نمونه از این نوع استعاره می­ پردازیم.

مانند:

کلمۀ «شیر» در جملۀ «شیری دیدم تیر می­ انداخت» که در اینجا به معنی مرد شجاع به کار رفته است، به خاطر شباهتی که مرد شجاع در شجاعت به شیر دارد. این مثال، در اصل این گونه بوده: «مردی شجاع مانند شیر را دیدم که تیر می­ انداخت» که مشبه و ادات تشبیه و وجه ­شبه را حذف کرده و شیر را باقی گذاشته و آن را با قرینۀ تیر انداختن همراه کرده ­اند، تا دلالت کند بر این که منظور از شیر، مرد شجاع است.

***

«چادر لاژورد» در بیت زیر، استعاره از شب است:

بدان گه که خورشید برگشت زرد          پدید آمد آن چادر لاژوَرد (فردوسی)

***

«نرگس» در بیت­ های زیر استعاره از چشم معشوق است:

نرگس مست نوازش­ کن مردم­دارش              خون عاشق به قدح گر بخورد نوشش باد (حافظ)

 

خوابِ آن نرگس فَتّان تو بی چیزی نیست       تابِ آن زلف پریشان تو بی چیزی نیست (حافظ)

 

***

«گُلِ خندان» در بیت زیر، استعاره از معشوق و «آب روان» استعاره از اشک است.

چشمۀ چشم مرا ای گُل خندان دریاب        که به امید تو، خوش آب روانی دارد (حافظ)

 

***

 

استعاره مکنیه چیست:

چنانکه گوینده در نفس خود، چیزی را به چیزی تشبیه کند و از ارکان آن، فقط مشبه را ذکر کرده و بعضی از لوازم و خصوصیات مشبهٌ­ بِه را برای مشبه آورد، تا دلالت کند بر این تشبیه، در اینجا، این تشبیه مُضمر(پنهان) را استعارۀ مکنیه یا استعاره با کنایه گویند. به جهت اینکه مشبه در آن مذکور نیست و در دلالت بر معنی آن، فقط به ذکر بعضی از خواص آن اکتفا شده است.

مانند:

در بیت زیر، شاعر دین را به دیبا تشبیه کرده و «بافتن» را که از لوازم دیبا و از مقولات وجه شبه است، ذکر نموده است:

علماء جمله هرزه می ­لافند          دین برپای هر کسی می­ بافند (سنایی)

 

***

در بیت زیر، «قضا» را به مرغی همچون کرکس و شاهباز تشبیه کرده و مشبهٌ­ به را در لفظ نیاورده است:

قضا ز آسمان چون فروهِشت پَر       همه عاقلان کور گردند و کر (فردوسی)

 

***

در بیت زیر، در واژۀ «اجل» استعارۀ مکنیه وجود دارد:

بخندد اجل، چون تو خنجر برآری          بجنبد جهان، چون تو لشکر برانی (فرخی)

 

***

 

اضافه استعاری:

گفتیم که آرایه استعاره زیرساخت تشبیهی دارد که مشبه ­ٌبه آن حذف شده است و مشبه آن ذکر می­ شود. حال اگر یکی از اندام­ ها یا لوازم ­مشبهٌ­ بهی که حذف شده را برای استعاره، مضاف قرار دهیم و آن را به صورت یک ترکیب اضافی بیان کنیم، این ترکیب «اضافۀ استعاری» می­ باشد. به عبارتی دیگر، در ترکیب اضافۀ استعاری، یک اندام، رفتار یا جزئی که مربوط به خود لفظ استعاره نیست، به صورت فرضی و در جایگاه «مضاف» به آن نسبت می­ دهیم و واژه ­ای که استعاره شده در نقش «مضافٌ الیه» قرار می­ گیرد.

بنابراین، در اضافۀ استعاری، مضاف به صورت فرضی و در تصور ما به مضاف­ الیه نسبت داده می­ شود و در عالم واقعیت، مربوط به مضافٌ اِلَیه نیست.

به عنوان مثال: در ترکیب «بالِ اندیشه»، اندیشه در عالم واقعیت بال ندارد، بلکه در تصور ما به صورت پرنده ­ای فرض شده و بال را به آن نسبت داده ­ایم.

نکته ­ای که باید در نظر داشت، این است که در «اضافۀ استعاری»، هیچ گاه انسان در نقش «مضافٌ اِلَیه» نیست؛ اما گاهی یکی از اندام­ ها یا رفتار او، در جایگاه «مضاف» واقع می­ شود. اگر در ترکیب اضافۀ استعاری، مضاف یکی از اندام­ ها یا رفتارهای انسان باشد، گون ه­ای تشخیص نیز ایجاد می­ شود.

مثال:

در این بیت، ترکیب­ های «رُخِ اندیشه» و «زلفِ سخن» اضافۀ استعاری هستند.

کس چو حافظ نگشود از رُخِ اندیشه نقاب     تا سر زلفِ سخن را به قلم شانه زدند (حافظ)

***

اگر سوال و یا نظری درباره‌ی ارایه استعاره دارید، حتما در قسمت نظرات بنویسید تا در سریع ترین زمان پاسخگوی شما باشیم.