آرایه تضمین

آرایه تضمین چیست:

آرایه تضمین، در لغت به معنای گنجاندن و چیزی را در جایی نهادن است و در اصطلاح فن بدیع، آن است که شاعر یک مصراع یا یک بیت یا چند بیت از شاعر دیگری را در ضمن شعر خود بیاورد.

انواع آرایه تضمین:

• تضمین مصرح(آشکار)
• تضمین مبهم(پنهان)

تضمین مصرح(آشکار) چیست با مثال:

تضمین مُصَرَّح، آن است که شاعر نام سرایندۀ شعر تضمین شده را ذکر کند یا به طریقی به آن اشاره کند. مانند شعر زیر از فرخی سیستانی که یک بیت از رودکی را تضمین کرده و خود نیز نام رودکی را ذکر کرده است:

یک بیت شعر یاد کنم زانکه رودکی

گرچه تو را نگفت، سزاوار آن تویی

«جز برتری نجویی، گویی که آتشی

جز راستی نخواهی، مانا ترازویی»

***

تضمین مبهم(پنهان) چیست به همراه مثال:

تضمین مبهم، آن است که شعر تضمین شده و نام شاعر آن، چنان معروف باشد که شاعر نیازی به اشاره کردن به آن نبیند. مانند تضمین یک مصراع از غزل حافظ در شعر زیر از شهریار:

نه او نمرده است که من زنده ­ام هنوز

او زنده است در غم و شعر و خیال من…

آن شیرزن بمیرد؟! او شهریار زاد

«هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق»

***

مثال های بیشتر برای آرایه تضمین:

رشیدالدین وَطواط در یکی از اشعار خود، مصراعی از عنصری را تضمین کرده و گفته است:

نمود تیغ تو آثار فتح و گفت فلک:

«چنین نماید شمشیر خسروان آثار» (رشید وطواط)

مصراع دوم بیت بالا از عنصری شاعر قرن پنجم است، از قصیدۀ بسیار مشهور او در مدح سلطان محمود غزنوی، به فتح خوارزم که مطلع آن، این بیت است:

چنین نماید شمشیر خسروان آثار

چنین کنند بزرگان، چو کرد باید کار

به تیغ شاه نگر، نامۀ گذشته مخوان

که راستگویتر ز نامه تیغ او صد بار

گاهی شاعر در شعر خود می­ گوید که در این شعر، چیزی از گفتۀ دیگران را تضمین می­ کنم؛ چنان که انوری، شاعر قرن ششم، دو بیت شعر از امیر معزی را تضمین کرده و گفته است:

لایق حال خود از شعر مُعِزی یک دو بیت

شاید ار تضمین کنم، کان هست تضمین صواب

«اندر این مدت که بودستم ز دیدار تو فرد

جفت بودم با شراب و با کباب و با رباب

بود اَشکم چون شراب لَعل در زرین قدح

ناله چون زیرِ رباب و دل چو بر آتش کباب»

***

شفیعی کدکنی در غزلی با مطلع: «نفسم گرفت از این شب، در این حصار بشکن // در این حصار جادویی روزگار بشکن»، یک مصراع از سعدی را در بیت زیر، تضمین کرده است:

«سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی»

تو خود آفتاب خود باش و طلسم کار بشکن (شفیعی کدکنی)

***