آرایه جناس
جناس چیست :
جناس : آرایه جناس، آوردن دو کلمه یا کلماتی است که ظاهری شبیه به هم داشته باشند، اما در معنا با هم تفاوت داشته باشند. جناس حداقل بین دو کلمه است که به آنها ارکان جناس یا پایه های جناس گفته می شود.
جناس یکی از زیباترین آرایه های لفظی است که کلام را دلنشین می سازد. در واقع جناس از یک سو ایجاد موسیقی در کلام می کند و از سویی دیگر، سبب تداعی معانی مختلفِ لفظ واحدی می گردد و در نتیجه، به گسترش تخیل و ایجاد کشش و جلب توجه شنونده می انجامد و این از عوامل زیبایی و هنر است.
نکتۀ قابل ملاحظه ای که در پهنۀ جناس باید ذکر شود، این است که جناس، محدودۀ قافیه را نیز در بر می گیرد و از این جهت، مرز بیکرانی در شعر فارسی پیدا می کند.
برای دیدن سایر آرایه های ادبی میتوانید از صفحه آرایه ها و صنایع ادبی بازدید کنید.
***
***
انواع جناس با مثال:
ارابه جناس به طور کلی، دو نوع است: «جناس تام» و «جناس ناقص». جناس ناقص، خود چند نوع است که در ادامۀ بحث، به برخی از انواع آن اشاره میشود.
جناس تام:
جناس تام چیست : «جناس تام»، آن است که دو کلمه در حروف و حرکات(در گفتن و نوشتن) یکی باشند و در معنی مختلف باشند. مانند جناس میان دو کلمۀ گرگان در بیت زیر:
مثال برای جناس تام:
در بیت زیر، میان واژگان «گرگان» در مصراع اول و دوم، جناس تام هست؛ اولی به معنی «شهر گرگان» است و دومی جمع واژۀ «گُرگ» است.
چنان بی بیم و ایمن کرد گرگان که میشان را شبان بودند گرگان
مثال‌هایی از آرایه جناس:
در بیت زیر نیز میان واژگان «شانه» در مصراع اول و دوم، جناس تام هست؛ اولی به معنی «ابزار دندانه دار حالت دهندۀ مو» است و دومی به معنی «کِتف» است:
تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد
در بیت زیر، «مشتری» در اولِ مصراع دوم، به معنی «سیارۀ مشتری» و در آخر مصراع، به معنی «طالب و خریدار» است و جناس تام به وجود آورده است:
ای شده نعلِ سُم اسب تو را مشتری از چرخ، به جان مشتری
(فلکی شروانی)
در بیت زیر، واژۀ «بهشت» در مصراع اول، به معنی «فردوس» است که خداوند به نیکوکاران وعده داده است و در مصراع دوم، فعل است و از مصدر «هِشتن» به معنی گذاشتن و رها کردن است.
قیامت کسی بیند اندر بهشت که معنی طلب کرد و دعوی بهشت
(بوستان سعدی)
***
جناس ناقص با مثال:
«جناس ناقص» یا «جناس مُحَرَّف»، آن است که دو پایۀ جناس در تعداد حروف و شیوۀ نگارش یکسان، ولی در حرکتِ حروف، مختلف باشند. مانند «خَلق و خُلق» در شعر زیر:
زَبونِ خَلق ز خُلق نکوی خویشتنم چو غنچه، تنگدل از رنگ و بوی خویشتنم
(رهی معیری)
نکته:
در واقع، به هر جناسی غیر از جناس تام، جناس ناقص گویند و به جناس مُحرف نیز، ناقص گفته می شود.
***
جناس زاید(افزایشی):
«جناس زاید» آن است که یکی از کلمات متجانس را حرفی بر دیگری زیادت باشد و آن حرف زاید، گاه در اول کلمه باشد. مانند: (طاعت و اطاعت، صاف و مصاف، تاب و عتاب). گاهی آن زیادت در آخر کلمه باشد. مانند: (خام و خامه، جام و جامه، نام و نامه). گاه زیادت در وسط کلمه باشد مانند: (کف و کنَف، نرد و نبَرد، قامت و قیامت).
از آنجا که به غیر از جناس تام، همۀ انواع دیگر جناس را ناقص می دانیم، می توان این نوع جناس را «جناس ناقص افزایشی» نامید؛ زیرا یکی از واژگان جناس، یک حرف نسبت به واژۀ دیگر افزوده دارد.
مثال جناس زاید:
در بیت زیر، میان واژگان «کوه» و «شکوه» جناس زاید هست.
اگر پای در دامن آری چو کوه سرت ز آسمان بگذرد در شکوه
(بوستان سعدی)
***
مثالی دیگر:
در این بیت، میان واژگان «لطیفه» و «لطیف» جناس زاید هست.
به یکی لطیفه گفتی ببرم هزار دل را نه چنان لطیف باشد که دلی نگاه داری
(سعدی)
***
جناس ناقص اختلافی:
«جناس اختلافی» آن است که دو رکن جناس، در یک حرف با هم اختلاف داشته باشند. این اختلاف ممکن است در حرف اول یا پایانی یا یکی از حروف میانی واژگان باشد. از آنجا که به غیر از جناس تام، همۀ انواع دیگر جناس را ناقص می دانیم، می توان این نوع جناس را «جناس ناقص اختلافی» نامید.
در کتابهای بدیع، با توجه به این که اختلاف حرف در کجای واژه باشد، بر آن نامهای جداگانه نهاده اند. این کار، نه تنها چیزی بر زیبایی جناس نیفزوده، بلکه یادگیری آن را برای آموزندگان دشوار کرده است.
مثال جناس اختلافی:
در بیت زیر، میان واژگان «کوه» و «کاه» جناس اختلافی هست.
آرزو میخواه، لیک اندازه خواه
برنتابد کوه را یک برگِ کاه (مولوی)
***
در بیت زیر، میان واژگان «ندا» و «صدا» که به معنی انعکاس و پژواک است، جناس اختلافی وجود دارد.
این جهان کوه است و فعل ما ندا
سوی ما آید نداها را صدا (مولوی)
***
در بیت زیر، میان واژگان «جنگ» و «ننگ» جناس اختلافی هست:
من امروز نَز بهر جنگ آمدم
پیِ پوزش و نام و ننگ آمدم (فردوسی)
***
در بیت زیر، میان واژگان «زاغ» و «راغ» جناس اختلافی وجود دارد. همچنین کلمۀ «باغ» با کلمات «زاغ» و «راغ» جناس دارد و بین کلمات «فراغ» و «راغ» هم جناس افزایشی است:
زاغی از آنجا که فراغی گزید
رخت خود از راغ به باغی کشید (جامی)
***
تفاوت جناس با سجع:
کلماتی که با یکدیگر آرایه جناس را می‌سازند از نظر ظاهری کاملاً شبیه به هم هستند (جناس تام) ولی معنای متفاوتی دارند؛ نظیر شیر (حیوان) و شیر (خوراکی) و یا هر دو کلمه تفاوت بسیار کوچکی با هم دارند و فقط در یکی از حروف خود با هم متفاوت اند (جناس ناقص)؛ مانند: کار- بار، مست – هست، نام- کام و… ، و این آرایه در شعر به کار می رود نه در نثر؛
اما کلماتی که با یکدیگر یک سجع را تشکیل می‌دهند، از نظر ظاهری تفاوت‌های آشکاری با هم دارند (مثل کلمات قافیه در شعر که فقط حروف پایانی مشترک دارند) و ممکن است اصلاً شبیه نباشند و فقط هموزن باشند؛ مثل سجع متوازن. این آرایه هم مربوط به نثر است و معمولاً در پایان جملات یا فقره های متن منثور به کار می رود.
***
اگر نظر و یا سوالی درباره‌ی آرایه جناس دارید، لطفا در بخش نظرات مطرح کنید تا پاسخگوی شما باشیم.
توضیحات آرایۀ جناس خیلی خوب بود. ممنون از ادب آباد.
سپاس از ادب آباد.
توضیح آرایه جناس خیلی خوب بود.
با سپاس،فراوان^-^ *-*
درود سپاس از شما
سلام. خیلی خوب بود. ممنون از ادب آباد. یک مثال هم از جناس اختلافی من میگم. (رنگ – سنگ) در بیت زیر:
آبی تر از آنیم که بی رنگ بمیریم
از شیشه نبودیم که با سنگ بمیریم
???
درود دوست عزیز سپاس از لطف شما مثالی که زدید بسیار خوب بود
سلام. مثالهای جناس عالی بود. این هم یک جناس ناقص در شعر فردوسی (بین کلمات روی، سوی، اوی):
همه سوی دوزخ نهادید روی
سپردید دلها به گفتار اوی
درود دوست عزیز سپاس از لطف شما مثالی که زدید بسیار خوب بود
خیلی عالی مفهوم جناس چیست را توضیح دادید تشکر از شما
خیلی ممنونم از توضیحات خوبتون و مثال های خوبی که داشت و باعث شد کامل یاد بگیرم این مبحث رو.
آموزش جناس عالی بود. کامل یاد گرفتم. خسته نباشید.💚🌻
دروووووووود. خسته نباشییییییید. از همه نظر قشنگ بود.
خسته نباشید. خیلی خوب آمزش می دید.🎀🎀
انواع جناس با مثال های خوب و توضیحات کافی…دمتون گرم و خسته نباشید.
سال و فال و مال و حال و اصل و نسل و تخت و بخت
بادت اندر شهریاری برقرار و بر دوام
سال خرم فال نیکو مال وافر حال خوش
اصل ثابت نسل باقی تخت عالی بخت رام
یه مثالم از من با کلی جناس 🙂 سرتون سلامت و مرسی برای مطالب مفیدتون
درود دوست عزیز بسیار زیبا بود
ناقص بود ولی بازم ممنون
سپاس از شما
مختصر و مفید
درود سپاس از شما
عالیییییییییییییییییییییییییییی
درود سپاس دوست گرامی
عالی بود متشکرم💛💛👏👏
درود سپاس از دیدگاهتون
سلام خیلی عاالی وجامع وکامل بودتشکر
سلام تشکر از شما دوست عزیز
عالی انشالله سربلند و پیروز باشید🌹
درود دوست گرامی سپاس از شما
بسیار عالی جناس را توضیح دادید با تشکر
بهترین مقاله ای بود که درباره ی جناس دیدم با تشکر
جناس تام را خیلی خوب توضیح دادید ممنونم خسته نباشید
خیلی عالی و کامل خسته نباشید مخصوصا قسمت جناس تام
عالی و کامل
مطلب خیلی خوبی درباره ی جناس ناقص بود خیلی ممنون
درووووود، عالی بود. ممنون از ادب آباد.🍉
سلام بر ادب اباد. خسته نباشید. توضیحات کامل و ساده بود. سپاسگزاریم.🍀🍀👍
سلام،
انواع جناس خیلی خوب ت صیح داده شده. ممنون از شما.
درود و سپاس از لطف شما
درود بر شما. تاب(تابش) و تاب(توان) هم جناس تام هستند. خسته نباشید.
درود،
بله جناس تام دارند.
دسته بندی انواع جناس خوب و ساده بود. بعضیها خیلی پیچیده توضیح میدن.
خسته نباشید.
سپاسگزاریم. خوش باشید.
خیلی خوب بود فقط کاش جناس حرکتی رو هم داشت
دستت طلا،عالی بود.
درود و سپاس
عالی بود ممنون از توضیحات تان
سپاس از شما دوست عزیز
اگر سه کلمه یا شاید بیشتر شبیه به هم باشد و معنای متفاوتی داشته باشد. همان جناس تام است؟
درود،
بله، دو به دو با هم جناس دارند.
واقعا سپاس فراوان دارم از شما
عالی بود واقعا
ازکنارم رفته تاآن سروبالا جوی اشکم می رود از هرکناری
در این بیت کنارم وکناری جناس تام نیست چون معنی هر دو کلمه یکسانه حتی با حذف شناسه ها
وچرا این دوکلمه جناس ناقص حساب میشن ؟
چون باز یک معنی میده
درود بر شما،
در بیت: از کنارم رفته تا آن سروبالا / جوی اشکم می رود از هر کناری
کنار نخست به معنی آغوش هست و کنار دوم به معنی هر گوشه و هر نقطه است.
عالی بود
عالی بود مرسی 😊
درود و سپاس
با سلام
یک نکته در مورد جناس ناقص حرکتی عرض می کنم . چنانچه قانع شدید کلمات( کاه و کوه) و کلمات مشابه را در ردیف جناس ناقص حرکتی قرار دهید.
همانگونه که میدانیم زبان فارسی شامل ۳۲ حرف و شش حرکت است. از این شش حرکت سه حرکت (ِ َ + ِ + ُ ) حرکات کوتاه اند و سه حرکت( آ+ او+ ای) حرکات بلند محسوب می شوند. بنابر این کلمات (کاه و کوه) و کلماتی شبیه آنها که یک حرکت اختلاف دارند و نه یک حرف ،شایسته است که جناس ناقص حرکتی به شمار آیند.
درود و سپاس از توجه شما
عالی بود
با سپاس فراوان
درود بر شما
سپاس از زحمات شما
درود بر شما
سلام ایا خویش با پیش میشه جناس ناقص اختلافی یا نه
عالی بود ممنون.
سلام
آیا پشتیبان وکشتیبان جناس هستند؟
درود، وقت بخیر،
بله جناس ناقص هستند؛ در این بیت سعدی از گلستان که میفرماید:
چه غم دیوار امت را که دارد چون تو پشتیبان؟
چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان؟
میشه مثال به جناس خطی بزارین لطفا
بقیه مثال ها عالی بودند ممنون
خوب