منوچهری دامغانی

الا یا خیمگی! خیمه فروهل

که پیشاهنگ بیرون شد ز منزل

تَبیره زن بزد طبل نخستین

شتربانان همی‌ بندند محمل

نماز شام نزدیک است و امشب

مه و خورشید را بینم مقابل

ولیکن ماه دارد قصد بالا

فروشد آفتاب از کوه بابِل

چنان دو کفهٔ زرین ترازو

که این کفه شود زان کفه مایل

ندانستم من ای سیمین صنوبر

که گردد روز چونین زود زایل

من و تو غافلیم و ماه و خورشید

بر این گردون گردان نیست غافل

نگارینِ مَنا، برگرد و مگری

که کار عاشقان را نیست حاصل

زمانه حامل هجرست و لابد

نهد یک روز بار خویش حامل

نگار من، چو حال من چنین دید

ببارید از مژه باران وابل

تو گویی پلپل سوده به کف داشت

پراکند از کف اندر دیده پلپل

بیامد اوفتان خیزان بر من

چنان مرغی که باشد نیم بِسمل

دو ساعد را حمایل کرد برمن

فرو آویخت از من چون حمایل

مرا گفت: ای ستمکاره به جایم!

به کام حاسدم کردی و عاذل

چه دانم من که بازآیی تو یا نه

بدانگاهی که باز آید قوافل

ترا کامل همی‌دیدم به هر کار

ولیکن نیستی در عشق کامل

حکیمان زمانه راست گفتند

که جاهل گردد اندرعشق، عاقل

نگار خویش را گفتم: نگارا!

نیم من در فنون عشق جاهل

ولیکن اوستادان مجرب

چنین گفتند در کتب اوایل

که عاشق قدر وصل آنگاه داند

که عاجز گردد از هجران عاجل

بدین زودی ندانستم که ما را

سفر باشد به عاجل یا به آجل

ولیکن اتفاق آسمانی

کند تدبیرهای مرد باطل

غریب از ماه والاتر نباشد

که روز و شب همی‌برد منازل

چو برگشت از من آن معشوق ممشوق

نهادم صابری را سنگ بر دل

نگه کردم به گرد کاروانگاه

به جای خیمه و جای رواحل

نه وحشی دیدم آنجا و نه انسی

نه راکب دیدم آنجا و نه راجل

نجیب خویش را دیدم به یکسو

چو دیوی دست و پا اندر سلاسل

گشادم هر دو زانو بندش از دست

چو مرغی کش گشایند از حبایل

برآوردم زمامش تا بناگوش

فروهشتم هویدش تا به کاهل

نشستم از برش چون عرش بلقیس

بجست او چون یکی عفریت هایل

همی‌راندم نجیب خویش چون باد

همی‌گفتم که اللهم سهل

چو مساحی که پیماید زمین را

بپیمودم به پای او مراحل

همی‌رفتم شتابان در بیابان

همی‌کردم به یک منزل، دو منزل

بیابانی چنان سخت و چنان سرد

کزو خارج نباشد هیچ داخل

ز بادش خون همی‌بفسرد در تن

که بادش داشت طبع زهر قاتل

ز یخ گشته شمرها همچو سیمین

طبقها بر سر زرین مراجل

سواد شب به وقت صبح بر من

همی‌گشت از بیاض برف مشکل

همی‌بگداخت برف اندر بیابان

تو گفتی باشدش بیماری سل

بکردار سریشمهای ماهی

همی ‌برخاست از شخسارها گل

چوپاسی از شب دیرنده بگذشت

برآمد شعریان از کوه موصل

بنات النعش کرد آهنگ بالا

بکردار کمر شمشیر هرقل

رسیدم من فراز کاروان تنگ

چو کشتی کو رسد نزدیک ساحل

به گوش من رسید آواز خلخال

چو آواز جلاجل از جلاجل

جرس دستان گوناگون همی‌زد

بسان عندلیبی از عنادل

عماری از بر ترکی تو گفتی

که طاوسی‌ست بر پشت حواصل

جرس مانندهٔ دو ترگ زرین

معلق هر دو تا زانوی بازل

ز نوک نیزه‌های نیزه‌داران

شده وادی چو اطراف سنابل

چو دیدم رفتن آن بیسراکان

بدان کشی روان زیر محامل

نجیب خویش را گفتم سبکتر

الا یا دستگیر مرد فاضل

بچر! کت عنبرین بادا چراگاه

بچم! کت آهنین بادا مفاصل

بیابان در نورد و کوه بگذار

منازلها بکوب و راه بگسل

فرود آور به درگاه وزیرم

فرود آوردن اعشی به باهل

به عالی درگه دستور، کو راست

معالی از اعالی وز اسافل

وزیری چون یکی والا فرشته

چه در دیوان، چه در صدر محافل

وزیران دگر بودند زین پیش

همه دیوان به دیوان رسایل

حدیث او معانی در معانی

رسوم او فضایل در فضایل

همی ‌نازد به عدل شاه مسعود

چو پیغمبر به نوشروان عادل

درآید پیش او بدره چو قارون

درآید پیش او سائل چو عایل

شود از پیش او سائل چو بدره

رود از پیش او بدره چو سائل

بلرزند از نهیب او نهنگان

بلرزد کوه سنگین از زلازل

الا یا آفتاب جاودان تاب

اساس ملکت و شمع قبایل

تویی ظل خدا و نور خالص

به گیتی کس شنیده‌ست این شمایل

یکی ظلی که هم ظلست و هم نور

یکی نوری که هم نورست و هم ظل

گهر داری، هنر داری به هرکار

بزرگی را چنین باشد دلایل

تویی وهاب مال و جز تو واهب

تویی فعال جود و جز تو فاعل

یکی شعر تو شاعرتر ز حسان

یکی لفظ تو کاملتر ز کامل

خداوندا من اینجا آمدستم

به امید تو و امید مفضل

افاضل نزد تو یازند هموار

که زی فاضل بود قصد افاضل

گرم مَرزوق گردانی به خدمت

همان گویم که اَعشی گفت و دِعبل

و گر از خدمتت محروم ماندم

بسوزم کلک و بشکافم اَنامِل

الا تا بانگ دراجست و قمری

الا تا نام سیمرغست و طغرل

تنت پاینده باد و چشم روشن

دلت پاکیزه باد و بخت مُقبِل

دهاد ایزد مرا در نظم شعرت

دل بشار و طبع ابن مُقبِل

***

شعر مسمط از منوچهری دامغانی:

بوستانبانا امروز به بستان بده‌ای؟
زیر آن گلبن چون سبز عماری شده‌ای؟
آستین برزده‌ای دست به گل برزده‌ای؟
غنچه‌ای چند ازو تازه و تر بر چده‌ای؟

دسته‌ها بسته به شادی بر ما آمده‌ای؟
تا نشان آری ما را ز دل افروز بهار؟

باز گرد اکنون و آهستگشان بر سر و روی
آبکی خرد بزن خاک لب جوی بروی
جامه‌ای بفکن و برگرد به پیرامن جوی
هر کجا تازه گلی یابی از مهرببوی

هر کجا یابی ازین تازه بنفشهٔ خودروی
همه را دسته کن و بسته کن و پیش من آر

چون به هم کردی بسیار بنفشهٔ طبری
باز برگرد به بستان در چون کبک دری
تا کجا بیش بود نرگس خوشبوی طری
که به چشم تو چنان آید، چون درنگری

که زدینار در آویخت کسی چند پری
هرچه بشکفته بود پاک بکن باک مدار

گذری گیر از آن پس به سوی لاله‌ستان
طوطیان بین همه منقار به پرخفته ستان
هریکی همچو یکی جام دروغالیه‌دان
بالش غالیه دانش را میلی به میان

میل آن غالیه پرغالیهٔ غالیه‌دان
زین نشان هر چه بیابی به من آور یکبار

ای شرابی به خمستان رو و بردار کلید
در او باز کن و رو به آن خم نبید
از سر و روی وی اندر فکن آن تاج تلید
تا ازو پیدا آید مه و خورشید پدید

جامهایی که بود پاکتر از مروارید
چون بدخشی کن و پیش آر وفرو نه به قطار

به رکوع آر صراحی را در قبلهٔ جام
چون فرو ناله شود، باز درآور به قیام
از سجودش به تشهد بر و آنگه به سلام
زو سلامی و درودی ز تو بر جمع کرام

این نماز از در خاصست، میاموز به عام
عام نشناسد این سیرت و آیین کبار

مطربا گر تو بخواهی که میت نوش کنم
به همه وجهت سامع شوم و گوش کنم
شادی و خوشی، امروز به از دوش کنم
بچمم، دست زنم، نعره و اخروش کنم

غم بیهودهٔ ایام فراموش کنم
به سوی پنجه بر آن پنج و سه را سوی چهار

بربط تو چو یکی کودکک محتشمست
سر ما زان سبب آنجاست که او را قدمست
کودکست او، ز چه معنی را پشتش به خمست
رودگانیش چرا نیز برون شکمست

زان همی‌نالد کز درد شکم با الم است
سر او نه به کنار و شکمش نرم بخار

گر سخن گوید، باشد سخن او ره راست
زو دلارام و دل‌انگیز سخن باید خواست
زان سخنها که بدو طبع ترا میل و هواست
گوش مالش تو به انگشت بدانسان که سزاست

گوش مالیدن و زخم ار چه مکافات خطاست
بی‌خطا گوش بمالش، بزنش چوب هزار

تا هزارآوا از سرو برآرد آواز
گوید: او را مزن ای باربد رودنواز
که به زاری وی و زخم تو شد از هم باز
عابدان را همه در صومعه پیوند نماز

تو بدو گوی که ای بلبل خوشگوی میاز
که مرا در دل عشقیست بدین نالهٔ زار

خاصه هنگام بهاران که جهان خوَش گشته‌ست
آسمان ابلق و روی زمی اَبرَش گشته‌ست
دشت مانندهٔ دیبای منقش گشته‌ست
لاله بر طرف چمن چون گه آتش گشته‌ست

مرغ در باغ چو معشوقهٔ سرکش گشته‌ست
که ملک را سزد ار وی که دهد جام عقار

ملک عادل، خورشید زمین، تاج زمان
بوالاسد، حارث منصور امیر جیلان
آنکه، چون او ننموده‌ست شهی چرخ کیان
هر چه از کاف و ز نون ایدر کرده‌ست عیان

از بدیها که نکرده‌ست، ورا عقل ضمان
دین گرفته‌ست ازو زین شرف و دوده فخار

***