آرایه تشبیه چیست | مثال برای تشبیه

تشبیه چیست با مثال

آرایه تشبیه آن است که چیزی را به چیزی در صفتی مانند کنند. امر اول را «مُشَبَه»، امر دوم را «مشبهٌ بِه»، صفت مشترک بین آنها را «وَجه شَبَه» و کلمه ­ای را که دلالت بر معنی تشبیه داشته باشد، «ادات تشبیه» ­می گویند.

در واقع، تشبیه، وصف کردن چیزی است به چیزهای مشابه و نزدیک بدان، از یک جهت یا جهات مختلف.

***

برای دیدن سایر آرایه های ادبی از صفحه آرایه ها و صنایع ادبی دیدن کنید.

***

***

ارکان آرایه تشبیه

ارکان آرایه تشبیه چهار چیز است: مشبه، مشبهُ­ به، وجه شبه و ادات تشبیه.

مُشَبَه:

مشبه، چیزی یا کسی است که به چیزی یا کسی دیگر، مانند ­شود و آن را طرف اول تشبیه ­گویند.

مُشَبَهٌ­ بِه:

آن چیز یا کسی که مشبه را به آن مانند ­کنند، «مشبه­ٌ بِه» ­نامند و آن را طرف دوم تشبیه گویند.

مشبهٌ­ بِه باید در داشتن وَجه شَبه و آن صفتی که موجب تشبیه شده است، شناخته­ تر و معروف­تر از مشبه باشد و هرچه این امر در تشبیه بیشتر رعایت شود، تشبیه زیبایی و گیرایی بیشتری خواهد داشت.

تشبیه را با توجه به این که ادات تشبیه یا وجه شبه در آن ذکر شده یا ذکر نشده باشد، و این که هر دو یا یکی از طرفین تشبیه، حسی باشند یا عقلی یا وَهمی و خیالی باشد و یا دو طرف تشبیه یک چیز باشد یا دو یا چند چیز باشد، به انواعی تقسیم می­ شود که بسیاری از این دسته­ بندی­ ها چندان لازم و بایسته نیست.

وَجه شَبَه:

آن ویژگی یا صفتی است که بین «مشبه» و «مشبهُ­ به» مشترک است. به عبارت دیگر، وجه شبه، همان ویژگی یا ویژگی­ های مشترک میان مشبه و مشبه­ٌ به است و منظور گویندۀ تشبیه این است که مشبه با داشتن این ویژگی، مانند مشبه­ٌ بِه است.

«مشبه» و «مشبهُ­ به» را طرفین تشبیه می­ گویند و باید در تشبیه وجود داشته باشند، اما دو رکن دیگر، یعنی «وَجه شَبَه» و «اَدات تشبیه» ممکن است در تشبیه بیان نشود.

وجه شبه یا در کلام مذکور است، در این صورت، تشبیه را «مُفَصَّل» گویند و یا غیر مذکور است که در این صورت، تشبیه را «مُجمَل» گویند.

تشبیهی که وجه شبه در آن یاد نشده باشد و ضمناً، ذهن مستقیماً متوجه آن شود، بی­ گمان، رساتر و پُرتاثیرتر است.

اَدات تشبیه:

اَدات تشبیه در زبان فارسی، حروف و قیود و پسوندها و کلمات خاصی هستند که از آنها معنی مشابهت حاصل شود.

تشبیه به اعتبار اَدات، بر دو قسم است: مُؤَکَّد و مُرسَل.

تشبیه موکد آن است که ادات تشبیه در آن حذف شده باشد. تشبیه مرسل آن است که ادات تشبیه در آن ذکر شود.

اَدات تشبیه در زبان فارسی بسیار است. بعضی از آنها عبارتند از: چون، چو، همچون، همچو، مانندِ، همانندِ، به سانِ، مثلِ، مثالِ، به صورتِ، به کردارِ، چنان، مانا، به­مَثَل، پنداری، گویی، گفتی و… .

مثال:

فلک چو چشمۀ آب و مَه نو اندر وی         به سان ماهی زرین میان چشمۀ آب (عَمعَق بخارایی)

لاله بر شاخ زمرد، به مَثَل                      قدحی از شَبَه و مرجان است (اَنوری)

جهان بصورت دریای قیر گشته درست      گرفته موجش بالای آسمان چو غمام (عَمعَق بخارایی)

و آن آمدن ابر گسسته نگر از دور             مانا ز کلنگان پراکنده قطاریست (فرخی)

 

ممکن است که به جای ادات تشبیه، فعلی مفیدِ معنی تشبیه آورند. مثل «مانَد» در این رباعی از ازرقی:

پیچیدن افعی به کمندت مانَد            آتش به سنان دیو بندت مانَد

اندیشه به رفتن سمندت مانَد          خورشید به همت بلندت مانَد

در این رباعی، فعل «مانَد» به معنی «می­ مانَد» و «مانند است» می­ باشد.

آسا:

آسا از پسوندهای لیاقت و شباهت، به معنی مثل و مانند است و در کلماتی نظیر: بهشت آسا، مهرآسا، شاه آسا، مرد آسا، مه آسا، شیر آسا، دیو آسا و امثال آن به کار رفته است.

 

***

 

 مثال برای آرایه تشبیه 

در عبارت زیر مثال تشبیه آورده ایم که دو تشیبه به کار رفته است. «رخسار» از نظر روشن و تابان بودن، به «روز» مانند شده و «زلف» از نظر درهم و بی­پایان بودن و همچنین سیاه بودن، به «شب» مانند شده است.

«رخساری چون روز ظفر، تابان و زلفی چون شب فراق، درهم و بی پایان». (کلیله و دمنه)

اجزای تشبیه اول عبارتند از:

۱- مشبَه: رخسار. ۲- مشبهٌ به: روز.

۳- ادات: چون. ۴- وجه شبه: تابان بودن.

تشبیه دوم:

۱- مشبه: زلف. ۲- مشبهٌ به: شب.

۳- ادات: چون. ۴- وجه شبه: درهم و بی پایان بودن.

 

***

تشبیه مفرد و تشبیه مرکب:

هرگاه دو طرف تشبیه، مفرد باشند، یعنی هر کدام از مُشَبه و مُشبه­ٌ بِه، فقط یک چیز باشد، آن را تشبیه مفرد گویند.

مانند:

تشبیه روی(چهره) به خورشید، در مصراع دوم بیت زیر:

رها شد ز بندِ زره موی او                درفشان چو خورشید شد روی او (فردوسی)

 

وقتی دو طرف تشبیه، بیش از یک چیز، یا ترکیبی از چند چیز باشند، آن را تشبیه مرکب گویند.

مثال:

شاعر در بیت زیر، قرار گرفتن قطرۀ باران بر گل سرخ را به قطرۀ اشکی بر چهرۀ عروس، تشبیه کرده است:

 

وان قطرۀ باران که برافتد به گل سرخ           چون اشکِ عروسیست برافتاده به رخسار (منوچهری دامغانی)

 

***

 

 اضافه تشبیهی(تشبیه اضافی، تشبیه بلیغ):

ترکیبات اضافی در زبان فارسی چند نوع اند. یکی از اقسام اضافه در زبان فارسی، اضافۀ تشبیهی است که از انواع تشبیهِ بدون ­ادات و وجه شبه محسوب می­ شود و  بر دو نوع است:

۱-اضافۀ مشبه، به مشبهٌ­بِه، مثل: لبِ لعل، قدِ سرو.

۲-اضافۀ مشبهٌ­بِه، به مشبه، مثل: کمندِ زلف، نرگسِ چشم، اَفسرِ گُل، باغِ وصل.

در اضافۀ تشبیهی که آن را «تشبیه بَلیغ» نیز می­ گویند، اَدات و وجه شبه پنهان است و بیان نمی­ شود و تشبیه به صورت یک ترکیب اضافی بیان می­ شود که یکی از دو طرف ترکیب، به طرف دیگر مانند می­ شود. در اضافۀ تشبیهی، رابطۀ مُضاف و مُضافٌ اِلَیه بر پایۀ تشبیه است؛ یعنی یکی از این دو طرف به دیگری مانند می­ شود.

مثال:

در بیت زیر، ترکیب­ های «مرغِ دل»، «دامِ زلف»، «دانۀ خال»، «طایرِ اندیشه»، «دامِ هوس» اضافۀ تشبیهی هستند:

مرغِ دل تا دامِ زلف و دانۀ خال تو دید               طایرِ اندیشه ام افتاد در دامِ هوس (بابا فغانی)

به این ترتیب که «دل» به «مرغ»، «زلف» به «دام»، «خال» به «دانه»، «اندیشه» به «طایر» و «هَوَس» به «دام» مانند شده است.

مثال دیگر:

در بیت زیر، «دوستی» به «درخت» پُربار و مفید و «دشمنی» به «نهال» زیان آور تشبیه شده است.

درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد           نهال دشمنی برکن که رنج بی شمار آرد (حافظ)

 

***

 

تشبیه تفضیل:

تفضیل به معنی برتری دادن چیزی یا کسی بر کسی یا چیزی دیگری است. در تشبیه تفضیل، علاوه بر این که چیزی یا کسی به چیز دیگری مانند می­ شود، به گونه­ ای نیز بر آن، برتری داده می­ شود. این گونه تشبیه، معمولاً در سخن، پنهان است که در این صورت آن را تشبیه «مُضمَر»(پنهان و پوشیده) نیز گویند؛ زیرا گوینده آشکارا این برتری را بیان نمی­ کند، بلکه معمولاً به گونه ­ای جایگاه «مُشَبَّه­ٌ بِه» را نسبت به «مُشَبَّه» پایین می­ آورد که باید این را از نحوۀ بیان گوینده فهمید.

مثال:

در مصراع نخست بیت زیر، شاعر قد یار را به طور پنهانی و زیرکانه به درخت سَرو تشبیه کرده و سپس آن را بر سرو برتری داده است و می­ گوید: قد سرو در برابر قد تو خمیده و کوتاه است. این تشبیه در مصراع دوم، با بیانی دیگر، تکرار شده است.

با قدِ تو، قدِ سرو خَم دارد           چون قد تو باغ سرو کم دارد (اَنوری)

 

مثال برای تشبیه

در بیت زیر، شاعر می­ گوید: غنچه در پیش دهان تو خندان بود، باد صبا بر دهن او زد. زیرا با وجود زیبایی دهان یار، غنچه باید خجالت بکشد، نه اینکه بخندد.

 

غنچه را پیش دهان تو، صبا خندان یافت        آنچنان بر دهنش زد که دهان پرخون شد (سلمان ساوجی)

بدین گونه، شاعر هم دهان یار را به غنچه تشبیه کرده و هم بر آن برتری داده است.

***