رباعی

قالب رباعی چیست:

شعر رباعی چیست: رباعی یا چهارگانی که آن را ترانه نیز می­ گویند، یکی از قالب­های شعر سنتی فارسی است که از چهار مصراع درست شده است. در رباعی، قافیه در هر دو مصراع اول و همچنین مصراع چهارم رعایت می­ شود؛ اما در مصراع سوم، رعایت آن الزامی نیست. مصراع­ های رباعی از نظر معنی و مضمون، به هم پیوسته ­اند و معنی اصلی در بیت دوم و بخصوص در مصراع چهارم ارائه می ­شود. این اصل در تمام رباعی­ های استادانه، رعایت شده است. مضمون رباعی متنوع است و در زمینه­ های مختلف عاشقانه، عارفانه، فلسفی و پند و اندرز سروده شده است.

برای دیدن و مطالعه ی سایر قالب های شعر فارسی به صفحه قالب های شعر پارسی مراجعه کنید.

وزن قالب رباعی:

رباعی وزن مخصوص به خود دارد. این وزن با جملۀ معروف «لاحَولَ وَ لاقُوَهَ اِلا بِالله» مطابقت می­ کند و بر «مفعول مفاعیل مفاعیلن فع» که از مزاحفات بحر هزج است، تقطیع می­ شود. از اختصاصات وزن رباعی، آن است که بنا بر قواعد اختیارات شاعری، می ­تواند تغییرات زیادی بپذیرد.

 

شاعران رباعی سرای:

تقریبا همۀ شاعران ایرانی رباعی سروده ­اند و برخی از آنها رباعی­ های متعدد خود را در دیوان­ های جداگانه گرد آورده­ اند. از میان شاعران ایرانی، خیام نیشابوری موفق­ترین و معروف­ترین رباعی­ ها را سروده است. شاعران عرب این قالب شعری را از ایرانیان اقتباس کردند­، اما در سرودن رباعی، چندان موفق نبوده ­اند. رباعی را «ترانه» و «دوبیتی» نیز گفته ­اند و در حقیقت، رباعی نوعی از دوبیتی محسوب می ­شود و با دوبیتی، تنها از نظر وزن تفاوت دارد.

بنا بر آنچه گفته شد، بیشتر شاعران پارسی­ گوی از جمله: خیام، رودکی، عطار، انوری و خاقانی و فخرالدین عراقی، خاقانی، وحشی بافقی و دیگران به سرودن رباعی پرداخته ­اند.

در دوران معاصر نیز، شاعرانی همچون ملک الشعرای بهار، پروین اعتصامی، شهریار، نیما یوشیج، قیصر امین­پور، حسن حسینی، سیاوش کسرایی و ایرج زبردست، در قالب شعر رباعی شعر سروده ­اند.

این قالب شعری مردمی ­ترین و همگانی ­ترین نوع شعر در ایران بوده و نابترین نمونۀ جلوه­ های فرهنگ و اندیشۀ ایرانی است. رباعیات اصیلترین نوع شعر ایرانی و تابناکترین تجلی روح و فرهنگ ایرانی است و اندیشه ­های ناب ایرانی را به بیانی ساده و دلنشین در بر دارد و اوج آن در رباعی­ های منسوب به خیام است. رباعی هنری است که رنگ و بوی ایرانی دارد. ایرانیان رباعی را «بیت» می­ گفتند و بیت به معنی مطلق شعر فارسی(دربارۀ همۀ قالب­های آن) هم به کار می­ رفت و بیت گفتن، به معنی شعر خواندن بود.

رباعی در زبان عربی، نخستین بار توسط شاعران ایرانی و خراسانی پایان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم سروده شده است و تا آن تاریخ در زبان عرب سابقه نداشته است.

 

موضوع رباعیات:

رباعی از نظر موضوع، سه دسته است:

۱- رباعی عاشقانه: مثل رباعیات رودکی.

۲- رباعی صوفیانه: رباعیات منسوب به او سعید ابوالخیر و رباعیات عطار و مولوی از این نوع هستند.

۳- رباعیات فلسفی: رباعیات خیام از این دسته هستند.

مثال هایی از رباعی:

مثال رباعیات خیام:

ماییم و می و مطرب و این کنج خراب

جان و دل و جام و جامه پر دُرد شراب

فارغ ز امید رحمت و بیم عذاب

آزاد ز خاک و باد و از آتش و آب

***

یک جام شراب صد دل و دین ارزد

یک جرعه می مملکت چین ارزد

جز باده لعل نیست در روی زمین

تلخی که هزار جان شیرین ارزد

***

ای چرخ فلک خرابی از کینه ی تست

بیدادگری شیوه دیرینه ی تست

ای خاک اگر سینه ی تو بشکافند

بس گوهر قیمتی که در سینه ی تست

***

مثال رباعیات سعدی: